BOM یا فهرست مواد اولیه چیست و چگونه رسم می شود؟

در دنیای تولید، فهرست مواد اولیه (BOM) یک سند مهم است که اجزا، قطعات و مواد اولیه‌ی مورد نیاز برای تولید یک محصول را برای مهندسان، تولیدکنندگان و متخصصان زنجیره‌ی تامین مشخص می‌کند. نوع محصول اهمیتی ندارد، تدوین دقیق BOM تضمین می‌کند فرایند تولید از ابتدا تا انتها بدون مشکل پیش برود. این مقاله به تعریف BOM، ساختار و انواع آن می‌پردازد و مزایا و چالش‌هایی را بررسی می‌کند که در روند تولید به همراه خواهد داشت.
 

BOM چیست؟

BOM (Bill Of Materials) با نام‌هایی مانند فهرست مواد اولیه، درخت محصول یا صورت‌حساب مواد نیز شناخته می‌شود. این فهرست، لیستی از مواد خام، اجزا و راهنمای تولید و تعمیر یک محصول یا سرویس است. محصول نهایی در بالا قرار می‌گیرد و زیر آن، اجزا و مواد به‌صورت تک‌به‌تک نمایش داده می‌شوند.
در واقع می‌توان گفت BOM، پایه و اساس سیستم‌های برنامه‌ریزی تولید است. اطلاعاتی که توسط این فهرست فراهم می‌شود، داده‌های اساسی هستند که در فرایندهای کسب‌وکار، مانند برنامه‌ریزی منابع تولید (MRP)، هزینه‌یابی محصول و... کاربرد دارند. BOM اطلاعاتی را جمع‌آوری می‌کند که در ساخت یک محصول نهایی به کار می‌روند، بنابراین تنها توسط تیم تولید مورد استفاده قرار نمی‌گیرد و تیم‌های مهندسی، طراحی، فروش، مدیریت مواد و... نیز به آن دسترسی دارند.

   

انواع درخت محصول

براساس کاربرد و مواردی که در هر فهرست مواد اولیه ذکر می‌شود، می‌توان BOM را به 4 نوع تقسیم کرد که عبارتند از: درخت محصول مهندسی، درخت محصول تولیدی، درخت محصول فروش و درخت محصول خدمات.

1. BOM مهندسی (Engineering Bill Of Materials)

صورت حساب مهندسی مواد (EBOM) نوع خاصی از درخت محصول است که محصول را به‌صورتی که طراحی شده، تعریف می کند. این لیست شامل لیستی از اقلام، قطعات، اجزاء، زیرمجموعه‌ها و مجموعه‌های موجود در محصولی است که توسط مهندس‌ها طراحی شده است.

2. BOM تولید (Manufacturing Bill Of Materials)

درخت محصول تولیدی (MBOM) شامل تمام قطعات، برچسب‌ها، بسته‌بندی و مجموعه‌های مورد نیاز برای ساخت و ارسال محصول نهایی به مشتریان است.

3. BOM فروش (Sales Bill Of Materials)

BOM فروش (SBOM) جزئیات محصول را قبل از مونتاژ در مرحله‌ی فروش تعریف می‌کند. در یک SBOM، لیست محصولات نهایی و اجزای مورد نیاز برای توسعه‌ی آن به‌صورت جداگانه در سند سفارش فروش قابل مشاهده است. محصول نهایی به‌جای یک کالای موجودی، به عنوان یک کالای فروش مدیریت می شود.

4. BOM خدمات (Service Bill Of Materials)

صورت حساب خدمات مواد در واقع فهرستی از قطعات و مجموعه‌هایی است که برای تعمیر یا سرویس کردن محصولات به کار می‌روند. این لیست باید تمام اطلاعات مورد نیاز برای انجام کار خدماتی را در خود داشته باشد و به‌طور منظم همراه با BOMهای اصلی (تولید و مهندسی) به‌روزرسانی شود تا بتواند سفارش‌های جدید را پوشش دهد.
 

اجزای یک لیست محصول

معمولاً یک BOM استاندارد از 7 بخش تشکیل شده است: شماره‌ی قطعه، توضیحات، تعداد، واحد شمارش، نوع تامین، تعیین‌کننده‌های مرجع و هزینه.

• شماره‌ی قطعه: به هر قطعه یک کد شناسایی غیرتکراری اختصاص داده می‌شود که این عدد باید در BOM ثبت شود.
• توضیحات: در درخت محصول باید توضیحاتی درباره‌ی هر قطعه نیز نوشته شود که جزئیاتی از آن بخش را ارائه می‌دهد.
• تعداد: تعدادی که از هر قطعه نیاز است تا محصول مورد نظر ساخته شود نیز در BOM ذکر می‌شود.
• واحد شمارش: یکی دیگر از مواردی که در صورت حساب مواد می‌نویسند، این است که هر محصول با چه واحدی (عدد، کیلو، جفت و...) شمارش می‌شود.
• نوع تامین: همچنین باید در BOM تعیین کنند که این قطعه چطور تهیه شده است و این که آیا آن را خریده‌اند یا تولید کرده‌اند.
• تعیین‌کننده‌های مرجع: محل استفاده‌ی هر قطعه و این که هر مورد قرار است در چه بخشی از محصول نهایی مورد استفاده قرار بگیرد نیز در فهرست مواد اولیه ذکر می‌شود.
• هزینه: در نهایت، هزینه و قیمت هر قطعه نیز در BOM ذکر می‌شود. با ثبت تمامی این موارد می‌توانید درخت محصول کاملی را در فرایند تولید خود ایجاد کنید.

   

یک BOM چه ساختاری دارد؟

همان طور که پیش از این نیز ذکر شد، درخت محصول یک ساختار سلسله‌مراتبی دارد. که محصول نهایی در بالاترین بخش قرار می‌گیرد و جزئیات دیگر مانند نام قطعات، کد شناسایی، تعداد و... نیز زیر آن قرار می‌گیرند.
میان روش‌های رایج برای ارائه‌ی یک BOM، دو مدل پرکاربردتر عبارتند از: تک‌سطحی و چندسطحی.

• BOM تک‌سطحی (Single-level Bill Of Materials)

فهرست مواد اولیه تک سطحی، یک لیست ساده است که هر مجموعه یا زیرمجموعه همراه با تعداد مورد نیاز برای ساخت یک محصول یک بار نشان داده شده است. این یک BOM آسان برای مهندسی و تولید است.
با وجود این توضیحات، این نوع BOM برای ساخت محصولات پیچیده مناسب نیست؛ زیرا ارتباط بین قطعات اصلی و فرعی و بین مجموعه‌ها و مجموعه‌های فرعی را مشخص نمی‌کند. بنابراین، اگر یک محصول جدید خراب شود، یک BOM تک سطحی به سختی می‌تواند تعیین کند که کدام قطعه نیاز به تعویض یا تعمیر دارد.

• BOM چندسطحی (Multi-level Bill Of Materials)

ایجاد BOM در ساختار چندسطحی به تلاش و زمان بیش‌تری نیاز دارد، اما این امکان را فراهم می‌کند تا جزئیات و ویژگی‌های بیشتری را درباره‌ی قطعات گوناگون ارائه دهند. در یک BOM چند سطحی، کل مواد مورد نیاز نشان داده شده است و ساختار محصول، رابطه‌ی بین قطعات اصلی و فرعی و همچنین مجموعه‌ها و زیرمجموعه‌ها مشخص شده است.

مزایای BOM

تعریف یک فهرست مواد اولیه می‌تواند از 5 جهت در برنامه‌ریزی تولید مفید باشد:

1. محاسبه‌ی هزینه

با جمع هزینه و قیمت تمام قطعات، می‌توان به کمک BOM به هزینه‌ی کلی تولید دست پیدا کرد.

2. مدیریت موجودی

با در نظر داشتن قطعات مورد نیاز برای ساخت هر محصول، مدیریت و شارژ موجودی آسان‌تر خواهد بود.

3. زمان‌بندی تولید

براساس میزان و تعداد مواد اولیه‌ی باقی‌مانده، می‌توان برنامه‌ریزی و زمان‌بندی دقیق‌تری برای فرایند تولید ایجاد کرد.

4. کنترل کیفیت

در فرایند تولید از BOMها استفاده می‌شود تا تولیدکنندگان مطمئن باشند از قطعات و اجزای درستی در فرایند ساخت محصولات استفاده شده است و احتمال خطا یا نقص کاهش پیدا می‌کند.

5. برقراری ارتباط

با داشن یک لیست شفاف از تمامی مواد اولیه و جزئیات آن‌ها، برقراری ارتباط میان تیم‌های مهندسی، تولید و تدارکات آسان‌تر خواهد شد.
 

چالش‌های BOM

در کنار تمام این مزایا، مدیریت انواع فهرست مواد اولیه (BOM) می‌تواند چالش‌هایی را به همراه داشته باشد که در ادامه به آن‌ها اشاره شده است:

• پیچیدگی

مدیریت BOM محصولاتی که فرایند تولید پیچیده و اجزای متعددی دارند طبیعتاً دشوار و چالش‌برانگیز خواهد بود.

• مدیریت نسخه‌ها

اگر یک محصول چندین نسخه داشته باشد که نوع یا تعداد مواد اولیه‌ی آن‌ها متفاوت باشد، مدیریت فهرست مواد اولیه باید با دقت فراوانی انجام شود تا باعث سردرگمی تیم‌های تولید و مهندسی نشود.

• یکپارچه‌سازی

یکی دیگر از چالش‌های پیش رو، یکپارچه‌سازی و هماهنگ نگه داشتن BOM با سایر نرم‌افزارهای سازمانی مانند نرم‌افزار ERP است. با وجود این موارد، با پیشرفت فناوری و اضافه شدن قابلیت‌های بیش‌تر به نرم‌افزار تولید و نرم‌افزار مدیریت مواد اولیه می‌توان امید داشت که این چالش‌ها نیز روزبه‌روز کم‌رنگ‌تر شوند.