برنامه‌ریزی و زمان‌بندی فرایند تولید تنها قدم اول است. زمانی که این برنامه‌ها اجرا شوند و فرایند تولید آغاز شود، نظارت لحظه‌به‌لحظه و مدیریت دقیق تمام قدم‌های این فرایند ضروری خواهد بود. از برنامه‌ریزی تقاضا گرفته تا مدیریت ضایعات و دوباره‌کاری‌ها، همه چیز باید در سر جای خود باشد. در چنین زمانی است که سیستم کنترل تولید به میدان می‌آید.
سیستم کنترل تولید چیست؟ سیستم کنترل تولید یکی از زیرمجموعه‌های حیاتی مدیریت تولید به شمار می‌رود. این سیستم از چندین نرم‌افزار تشکیل می‌شود که همه‌ی آن‌ها وظیفه‌ی نظارت بر فرایند تولید را بر عهده دارند. به این شکل، تمام فعالیت‌های تولید از لحظه‌ای که ماده‌ی اولیه یا کالای نیمه‌ساخته به خط تولید وارد می‌شود تا لحظه‌ای که به‌عنوان کالای نهایی از انبار بیرون می‌رود توسط سیستم بررسی خواهند شد. این سیستم بخشی از مدیریت زنجیره‌ی تامین است و با بخش‌های دیگری مانند مدیریت انبار و سیستم کنترل کیفیت همکاری می‌کند. هدف اصلی کنترل تولید، متعادل‌سازی نتیجه‌ی این فرایند است تا نتیجه‌ی کار تضمین شود و تمام فرایند تولید طبق برنامه‌ریزی پیش برود. فعالیت‌هایی که در این سیستم درگیر می‌شوند عبارتند از: مدیریت سرمایه‌های انسانی، مدیریت موجودی، مدیریت ظرفیت و مدیریت هزینه. در آخر، نتیجه‌ی کنترل تولید این خواهد بود که هم محصول کیفیت و کمیت مورد انتظار را داشته باشد و هم زمان‌بندی تولید تحت نظارت باشد تا از درست پیش رفتن برنامه‌ریزی تولید اطمینان خاطر به دست آید.
تفاوت میان سیستم کنترل تولید و کنترل کیفیت با توجه به اینکه چنین سیستمی، تمامی فعالیت‌های تولید را مدیریت می‌کند، کنترل کیفیت زیرمجموعه‌ی این سیستم قرار می‌گیرد. مسئولیت مدیریت تولید، ساخت محصولات است و هدف نهایی کنترل کیفیت، حفظ کیفیت ایده‌آل محصولات طبق برنامه‌ریزی و سفارش مشتریان است.
زیرمجموعه‌های سیستم کنترل تولید گستردگی فرایند تولید و وجود مدل‌های متنوع برای اجرای آن باعث شده است تا سیستم کنترل تولید به یک مجموعه‌ی بزرگ تبدیل شود و بتواند به تمام نیازهای این حوزه در زمینه‌ی محصولات و مدل‌های تولید گوناگون پاسخ دهد.
معمولاً یک سیستم کنترل تولید از 6 عملکرد زیر برخوردار است:
برنامه‌ریزی تولید این عملکرد برای تولید محصول، دوره، تعداد و هزینه‌ی تولید را برنامه‌ریزی می‌کند. بسیاری از سیستم‌های مدیریت تولید، قابلیت زمان‌بندی و ترسیم جدول‌های زمانی را فراهم کرده‌اند که به‌آسانی قابل فهم است و می‌تواند میان واحدهای مختلف سازمان به اشتراک گذاشته شود. استفاده از این تقویم‌ها برای دستورالعمل‌های تولید، مدیریت پیشرفت عملیات‌ها و مدیریت فرایندها نیز رایج است. مدیریت مواد برای اینکه فرایند تولید دقیقاً طبق برنامه‌ریزی انجام‌شده پیش برود، باید مواد اولیه‌ی مورد نیاز برای هر عملیات به تعداد مشخص‌شده موجود باشد و مدیریت مواد این مسئولیت را برعهده دارد. در سیستم مدیریت تولید، می‌توان نوع و تعداد مواد اولیه‌ی مورد نیاز تولید را محاسبه و با اتصال اطلاعات به برنامه‌ی تولید یک برنامه‌ی خرید ایجاد کرد تا همه چیز به‌موقع انجام شود. مدیریت تدارکات به‌عنوان یکی دیگر از زیرمجموعه‌های سیستم کنترل تولید، این بخش وظیفه‌ی اجرا کردن برنامه‌های خریدی را دارد که از طرف مدیریت مواد صادر شده‌اند. این فرایند شامل مراحلی مانند ثبت سفارش به تامین‌کنندگان، بازرسی‌های هنگام دریافت و مدیریت تمام خریدها و پرداخت‌ها است. مدیریت تولید این بخش دستورالعمل‌های کاری صادرشده توسط برنامه‌ریزی تولید را اجرا می‌کند و میزان پیشرفت کار را نیز تحت نظر دارد. برخی از سیستم‌های مدیریت تولید به کاربران خود اجازه می‌دهند روزانه وارد سیستم شوند و گزارش‌ها را ثبت یا مشاهده کنند. کنترل انبار بخش کنترل انبار از بازرسی‌های انبارها، مدیریت موجودی و ارسال و دریافت‌های مربوط به انبار پشتیبانی می‌کند. با مدیریت انبار و تمام موجودی‌ها از مواد خام گرفته تا محصولات نیمه‌ساخته یا نهایی، سیستم مدیریت تولید می‌تواند در صورت مواجهه با خطا، بازرسی‌ها و پیگیری‌های بعدی را نیز انجام دهد. مدیریت فروش یک سیستم مدیریت تولید نه تنها تولید، بلکه بخش فروش را نیز کنترل می‌کند. با وجود چنین سیستمی، می‌توان صدور قیمت‌ها، سفارش‌ها و ارسال‌ها را مدیریت کرد و آمار فروش و پیش‌بینی تقاضا را نیز تحت نظر داشت. بعضی از این سیستم‌ها قابلیت مدیریت حساب‌های دریافتنی و صدور فاکتور را نیز دارند.
سیستم کنترل تولید چه وظایفی دارد؟ وظایف اصلی سیستم کنترل تولید در سازمان عبارتند از:
تدارک دیدن مواد خام، ماشین‌آلات، تجهیزات و نیروی کار
سامان‌دهی به زمان‌بندی تولید با توجه به پیش‌بینی تقاضا
برنامه‌ریزی منابع جهت کاهش هزینه و ارسال به‌موقع سفارشات
همکاری مناسب عملیات‌ها و واحدهای مسئول در فرایند تولید
برنامه‌ریزی صحیح مواد خام
بازرسی از محصولات نیمه‌ساخته و نهایی و استفاده از تکنیک‌های کنترل کیفیت
توسعه و طراحی محصولات
مراحل کنترل تولید سیستم کنترل تولید در هر سازمان بسته به استراتژی و سیاست‌های کسب‌وکار متفاوت عمل می‌کند. با این وجود، 5 قدم اساسی وجود دارد که در تمام سیستم‌های کنترل تولید مشترک هستند و عبارتند از مسیریابی، زمان‌بندی، اعزام، پیگیری و بازرسی. مسیریابی در قدم اول باید عملیات تولید به‌شکل دقیق و از آغاز تا پایان تعریف شود. در این مرحله مشخص می‌شود که چه مواد اولیه‌ای برای تولید نیاز است، کدام افراد و ماشین‌آلات باید مراحل را انجام دهند، چه میزان یا تعدادی از محصول باید تولید شود، چه شاخص‌های کیفی مد نظر است و عملیات تولید در چه مکانی صورت می‌گیرد. مسیریابی با منجر شدن به زمان‌بندی، به‌صرفه‌ترین و کم‌هزینه‌ترین فرایند تولید را به‌صورت قدم‌به‌قدم مشخص خواهد کرد. زمان‌بندی در مرحله‌ی بعد، زمان هر عملیات مشخص می‌شود. در این بخش تعیین می‌شود که هر اتفاقی در چه زمانی می‌افتد و باید چه‌قدر طول بکشد. زمان‌بندی تولید به ترتیب اولویت مرتب می‌شود و برای هر وظیفه، یک زمان شروع و پایان در نظر گرفته می‌شود. به عبارت دیگر، زمان‌بندی، جدول زمانی فرایند تولید است. اعزام عملیات تولید در این مرحله آغاز می‌شود و تمام فعالیت‌هایی که برای آن‌ها مسیریابی و زمان‌بندی شده است به ترتیب اجرا خواهند شد. اعزام دو مدل دارد: اعزام متمرکز و اعزام غیرمتمرکز. در اعزام متمرکز، دستورات توسط یک جایگاه مخصوص اجرا می‌شوند، اما در اعزام غیرمتمرکز دستورات توسط واحدهایی اجرا می‌شود که در فرایند تولید سهیم هستند و عملیات قدم‌به‌قدم پیش می‌رود. پیگیری قدم چهارم شامل نظارت و پیگیری مشکلات می‌شود. مسائلی از قبیل اشکال در محصول، گلوگاه‌های عملیاتی و... در این مرحله بررسی خواهند شد. یکی از راه‌های پیگیری، اندازه‌گیری زمان عملیات و مقایسه‌ی آن با مدت زمان پیش‌بینی‌شده است. این کار به عیب‌یابی، افزایش بهره‌وری تولید و به‌موقع اجرا شدن برنامه‌ها کمک می‌کند و در این مرحله است که می‌توان به ایده‌های جدید برای رشد بیشتر فرایند تولید رسید. بازرسی قدم آخر جزو مراحل اساسی سیستم کنترل تولید نیست، اما در هر صورت توصیه می‌شود در بازه‌های زمانی مشخص یک بازرسی کامل انجام شود تا مطمئن شوید فرایند تولید براساس استانداردها پیش می‌رود.
انواع سیستم کنترل تولید این سیستم فقط به مسیر میان مواد اولیه و کالای نهایی محدود نمی‌شود، بلکه جزئیات سفارش مشتری را نیز در خود جای می‌دهد و به تشخیص بهترین روش برای برنامه‌ریزی و کنترل جنبه‌های متعدد تولید منجر می‌شود. همچنین، هماهنگی تدارکات و تامین‌کنندگان، زمان‌بندی منابع و برنامه‌ریزی و اجرا را نیز شامل می‌شود و کنترل کیفیت و فرایند نیز در آن دخیل هستند. با توجه به این موارد، 4 مدل سیستم برای کنترل تولید وجود دارد: تولید براساس موجودی، تولید براساس سفارش، مهندسی براساس سفارش و مونتاژ براساس سفارش.
تولید براساس موجودی در این مدل از سیستم کنترل تولید، هر محصول با انتظار نیاز از سمت مشتری تولید می‌شود. کالای نهایی در انبار ذخیره می‌شود تا زمانی که مشتری به آن نیاز پیدا کند و آن را سفارش دهد. نکته‌ی مثبت این مدل، قیمت مناسب کالا و دسترسی سریع به آن است که به رشد کسب‌وکار منجر خواهد شد. محصولات تولیدشده استاندارد هستند و خطوط تولید به تولیدات در حجم زیاد اختصاص دارند. تولید براساس سفارش برعکس مدل قبل، در این نوع از سیستم کنترل تولید، محصولات طبق میل و سفارش مشتریان ساخته می‌شوند؛ یعنی فرایند تولید زمانی آغاز می‌شود که مشتری سفارش خود را ثبت کرده باشد. تنوع محصولات در این نوع محدود است و تعداد تولیدشده نیز کم است. مهندسی براساس سفارش در این مدل، پیش از شروع عملیات تولید، محصول براساس سفارش مشتری طراحی و مهندسی می‌شود. کالاهایی که با این مدل تولید می‌شوند کاملاً سفارشی‌سازی شده و بسیار پیچیده هستند. تنوع آن‌ها کم است و بسیاری از فرایندها روی محصولاتی انجام می‌شوند که در صنایعی مانند پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها، کارخانه‌های شیمیایی، خودروسازی‌ها و... به کار می‌روند. مونتاژ براساس سفارش بسیاری از تولیدی‌ها قطعات نیمه‌آماده را در انبار خود ذخیره می‌کنند و تا زمانی که مشتری سفارشی را ثبت نکرده باشد برای مونتاژ و ساخت کالای نهایی اقدامی صورت نمی‌گیرد. به دلیل نیمه‌ساخت بودن قطعات، ساخت و ارسال محصول در این مدل سریع اتفاق می‌افتد.
مزایای استفاده از سیستم کنترل تولید با به کار گرفتن یک سیستم کنترل تولید می‌توان به منافعی مانند مرکز داده‌ی یکپارچه، کاهش زمان تولید، کاهش هزینه‌ی انبار، کاهش اتلاف منابع و تضمین کیفیت محصول و ماشین‌آلات دست پیدا کرد.
مرکز داده‌ی یکپارچه این سیستم می‌تواند به‌شکلی یکپارچه، اطلاعات مهم مربوط به تمامی عملکردهای خود را مدیریت کند و مدیریت یکپارچه‌ی داده باعث می‌شود تا داده‌های حقیقی، به‌موقع به اشتراک گذاشته شوند. به این شکل، از بروز خطا جلوگیری می‌شود، فرصت‌های فروش تضمین می‌شوند و سرعت تصمیم‌گیری‌های مدیریتی افزایش می‌یابد. کاهش زمان تولید با بهینه‌سازی فعالیت‌های تولید به کمک سیستم کنترل تولید، سازمان‌ها می‌توانند زمان تولید محصولات را کاهش دهند. تولیدکنندگان می‌توانند سریع‌تر به تغییرات بازار پاسخ دهند و سیستمی دارند که می‌تواند پابه‌پای انواع نیازهای متغیر بازار حرکت کند. کاهش هزینه‌ی انبار به کار بردن این سیستم، تولیدکنندگان را قادر می‌کند تنها مواد و محصولات ضروری را در انبار نگه دارند. نرم‌افزار می‌تواند تقاضا را پیش‌بینی کند و با استراتژی زمان‌بندی تولید به‌موقع (JIT) پیش برود. بدون مازاد موجودی، هزینه‌های انبارداری نیز کاهش پیدا می‌کنند. کاهش اتلاف منابع سیستم کنترل تولید، کمبود یا مازاد مواد را از بین می‌برد و از هدر رفتن منابع جلوگیری می‌کند. دیگر وقت ارزشمند هیچ کدام از کارمندان بیهوده نمی‌گذرد و لازم نیست منابع در انبارهایی قرار بگیرند که برای آن‌ها کاربردی ندارند. همچنین از بین رفتن تاخیرها و گلوگاه‌های عملیاتی نیز به کاهش ضایعات منجر می‌شوند. تضمین کیفیت محصول و ماشین‌آلات با بهینه‌سازی فرایندهای تولید می‌توان گلوگاه‌های عملیاتی و ماشین‌آلاتی که سرعت فرایندها را کند کرده‌اند در طول روند تولید شناسایی کرد. یک سیستم کنترل تولید ایده‌آل تضمین می‌کند که خروجی‌های مورد هدف، به‌موقع و به‌شکل استاندارد به دست بیایند.
عوامل موثر بر عملیات‌های سیستم کنترل تولید هر سازمان، سیستم کنترل تولید خاص خود را دارد. نوع استراتژی‌های کنترل تولید سازمانی و محدوده‌ی آن‌ها براساس عواملی مانند نوع تولید، نوع عملیات‌ها و فعالیت‌ها و ابعاد کار درحال‌انجام مشخص می‌شود.
نوع تولید کنترل تولید کاملاً وابسته به مدل تولید محصول خواهد بود. مثلاً تولید شغل‌محور، محصولات و فرایندهایی را با ترتیبی ایجاد می‌کند که ممکن است تکرار نشوند. به همین دلیل، تولید در این مدل بیشتر از مدل پیوسته زمان می‌برد که مدیریت انبارداری در آن کمی پیچیده است اما کنترل تولید به دلیل پیوستگی فرایند چندان دشوار نیست. چالش سیستم کنترل تولید در برخی مدل‌ها این است که باید فرایندهای مختلفی را به‌شکل همزمان مدیریت کند.
نوع عملیات‌ها و فعالیت‌ها فرایندهای یک سیستم تولید متناوب از نظر مدل، ترتیب و مدت زمان متنوع هستند. به همین دلیل، روش کنترل به انعطاف و تغییرات مداوم نیاز دارد تا مطمئن شود هر سفارش به ترتیب درستی تولید می‌شود. ابعاد کار با اینکه مدیریت متمرکز، کارآمدترین هماهنگی را تضمین می‌کند، اما سازمان‌های بزرگ گاهی متوجه می‌شوند که باید کنترل برخی از جنبه‌های تولید خود را واگذار کنند. اندازه و میزان دسترسی به عملیات‌ها تعیین می‌کند که تا چه حد از اجرای آن‌ها می‌تواند غیرمتمرکز باشد.
نقش سیستم کنترل تولید در ERP سیستم کنترل تولید در برنامه‌ریزی، زمان‌بندی و مسیریابی همه‌ی این فرایندهای متعدد همراه مدیران است و آن‌ها را قادر می‌سازد محصولات باکیفیت را به‌موقع به دست مشتریان برسانند. این سیستم، خود نوعی نرم‌افزار ERP به شمار می‌رود که تولیدکنندگان از آن استفاده می‌کنند تا تولید محصولات خود را مدیریت کنند. این نرم‌افزار، بهترین گزینه برای ردیابی، مدیریت و نظم بخشیدن به کنترل و نظارت بر فرایند تولید است. سیستم کنترل تولید چه‌طور به موفقیت می‌رسد؟ 4 عامل در درست عمل کردن چنین سیستمی موثر هستند: اطلاعات از توانمندی و انتظارات، برآورده کردن انتظارات مربوطه، تلاش تیمی و در دسترس بودن متخصصان. اطلاعات از توانمندی و انتظارات داشتن اطلاعات جامع در خصوص این که چه انتظاراتی وجود دارد و چه نتایجی به دست می‌آید حیاتی است. همچنین باید از قدرت ماشین‌آلات، سرعت، واحدهای عملیاتی و بهره‌وری نیروی کار مطلع بود. کسب‌وکارها باید از تاریخچه‌ی میزان بهره‌وری و بهبود پیکربندی ابزارهای خود نیز مطلع باشند. داشتن داده‌های درست و به‌روز از موجودی و سفارش‌ها نیز به‌همراه دانش در خصوص هر ماشین که برای ساخت قطعات به کار می‌رود ضروری است. برآورده کردن انتظارات مربوطه تمام قطعات، ابزار و تجهیزات باید در سطحی از توانمندی باشند که به انتظارات تولید پاسخ دهند. تمام فرایندها باید دقیقاً براساس برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده پیش بروند و کنترل کیفیت‌ها باید در جای مشخص‌شده انجام شوند. همچنین، داده‌های مربوط به خروجی باید با پیش‌بینی‌های صورت‌گرفته مقایسه شود. تلاش تیمی مدیریت باید موقعیت‌هایی که نیاز به برنامه‌ریزی تولید وجود دارد را شناسایی کند و تیم نظارت باید توجیه شود که برنامه‌ریزی مرکزی در واقع جزوی از اصول کار است و در راستای زیر سوال بردن اختیارات آن‌ها نخواهد بود. بنابراین باید همه‌ی اعضا برای اجرای برنامه‌ها به بهترین شکل تلاش کنند. در دسترس بودن متخصصان نیروی کار باید در جریان برنامه‌های تولید قرار بگیرد و حتی در صورت نیاز، آموزش‌ها و دستمزد لازم را برای همکاری دریافت کند. سیستم کنترل تولید با نظارت بر تمامی عملیات‌های فرایند تولید می‌تواند در وقت سازمان صرفه‌جویی کند و در گذر زمان به افزایش بهره‌وری کسب‌وکار منجر شود. بسیاری از کسب‌وکارهای جهانی از قبیل کمپانی ABC به چنین راهکاری روی آورده‌اند و توانسته‌اند جایگاه خود را در بازار متحول کنند.
