از آغاز تا به امروز، عملکرد حسابداری ایران در حال رشد و ریشه دواندن بوده است. عوامل تاثیرگذار مانند بازارهای مالی، سیاست‌های مالیاتی، خصوصی سازی، عضویت در سازمان تجارت جهانی، سرمایه گذاری‌های خارجی و نظام حقوقی همواره مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گرفتند. اسناد ایران باستان نشان می‌دهد که در ۵۵۰ سال قبل از میلاد، در عصر هخامنشی، تمام درآمدها و هزینه‌های عمومی به درستی ثبت می‌شده؛ با این حال، علم حسابداری ایرانیان در دوره‌های بعد (دوران پیش از اسلام و دوران پس از اسلام) توسعه یافته و با استفاده از رسم الخط سیاق به ثبت رسیده است. سیاق دانشی است که قدمت آن، به دوران ساسانیان باز می‌گردد و متاسفانه در حال فراموش شدن است. بررسی اموال در دوره ساسانی و سیستم ثبت دخل و خرج دولت در دوره سلجوقیان که دخل و خرج هر استان در دفتر خاصی ثبت می‌شد، نمونه بارز پیشرفت علم حسابداری است.
رسم الخط سیاق، خط حسابداری باستانی است که ریشه در تاریخ قرون پیش از اسلام در ایران دارد. از آن زمان تا سال 1930 میلادی اصول قواعد و مبانی ریاضی آن کاملاً شناخته شده بود و به علاقه‌مندان آموزش داده می‌شد. در زمان مذکور، ارقام و اعداد نوشتاری مورد نیاز طبقات مختلف جامعه به هر شکل و شیوه‌ای به سبک سیاق نوشته می‌شد که سیاق عددی نام داشت. بر اساس حسابداری سیاق، دخل و خرج هر ولایت در دفتر مربوط به آن ثبت شده و همزمان در دفتر اصلی موجود در مرکز نگهداری و در نهایت هزینه‌های هر ولایت بطور جداگانه در صفحات مربوط، با خط سیاق نوشته می‌شد. اما پس از پایان حکومت قاجار، آموزش این روش نوشتاری از برنامه درسی مدارس ایران حذف شد؛ و اعداد و ارقام ریاضی که اعداد هندسی نامیده می‌‌شدند، جایگزین سیاق عددی شدند و سبک نوشتاری سیاق به تدریج فراموش شد، به‌طوری که امروزه به‌ندرت می‌توان افراد مسن‌تری را دید که با سیاق عددی آشنا بوده و قادر به خواندن و نوشتن آن باشند.
آشنایی با سیاق
سیاق یکی از روش‌های شماره‌گذاری رمزی، ثبت و شناخت ارقام پول وجه نقد و وزن کالا است که در گذشته در تاریخ ایران و سرزمین٬های اطراف، تمام درآمدها و هزینه‌های جاری در جامعه با این ارقام توسط اشخاص، تجار، بازرگانان، موسسات و کارگزاران در دیوان محاسبات ثبت می‌شد. حسابرسان و حسابداران با استفاده از سیاق بر درآمدها و هزینه‌ها نظارت می‌کردند. تدریس سیاق در مدارس قدیم در طول تاریخ رایج بوده و متخصصان سیاق و حسابداران برجسته همگی از این مدارس فارغ التحصیل شده‌اند.
ریشه‌های تاریخی سیاق
در دوران امپراتوری ساسانی، حسابداران دولتی درآمد و هزینه مناطق مختلف ایران را با ارقام رمزی می‌نوشتند که ریشه‌های تحقیقات تاریخی و ارقام سیاق معاصر در آن‌ها پنهان است. پس از شکست ساسانیان، حکمرانان عرب که بیشتر در جنگ بودند و دین و اعتقادات خود را گسترش می‌دادند، حساب مالیات‌ها و هزینه‌های کشور را مانند گذشته به دست ایرانیان سپردند، زیرا در دیوان سالاری عرب دانشی برای ترجمه دفاتر مالیاتی از فارسی به عربی وجود نداشت. با این وجود، حاکمان عرب در زمان عبدالملک بن مروان پنجمین خلیفه اموی (در زمان سلطنت سال های 65-86 هجری قمری) در سال 84 هجری قمری با ترجمه دفاتر مالیاتی به خواسته خود رسیدند.
مشکلاتی در این زمینه وجود داشت، زیرا کلمات و عباراتی در دفاتر مالیاتی ایران وجود داشت که ترجمه آن‌ها غیرممکن بود و در نهایت این درخواست تحت نظارت کاتبان ایرانی انجام شد و آن‌ها کدها و کلمات مربوط به دوره ساسانی را با استفاده از نوشته‌های حساب عددی به عربی ترجمه کردند، که این امر چهل سال به طول انجامید. این ترجمه، که در زمان خلافت دهمین خلیفه هشام بن عبدالملک (در زمان خلافت ۱۰۵ -۱۲۵ هجری قمری) بنیانگذار خط جدید سیاق شد که ریشه در شمارش حروف عربی دارد. با تغییر رویه از طریق معرفی اختصارات و ویژگی‌های خوشنویسی، کلمات اصلی عربی به تک‌نگاری‌های مستقل و متمایز تبدیل شدند. آن‌ها را نمی‌توان از دنباله حروف عربی که برای نوشتن کلمات استفاده می‌شود یا از گرامرهای استاندارد این حروف تولید کرد. بنابراین، اعداد سیاق برای رمزگذاری به عنوان کاراکترهای مستقل پیشنهاد شده است. با این حال، پس از سال‌ها، دیوان‌های خراسان و اصفهان هنوز در دست حسابداران زرتشتی بود که کتاب‌های مالیاتی را به سبک ساسانیان محاسبه می‌کردند.
منابع تاریخی در این زمینه می‌نویسند: در زمان عبدالملک بن مروان، پنجمین خلیفه اموی، وزیر مشهورش عبدالحمید بن یحیی فارسی، او را به عنوان عبد الحمید، که رئیس دبیرخانه خلافت بود و شیوه نگارش نامه‌های فارسی را به عربی معرفی می‌کرد، می‌شناختند. عبد الحمید، بهترین دانشمند زمان خود و مخترع علم دفتر و دیوان سیاق است. او همچنین رساله‌ای در مورد شطرنج نوشت.
به‌طور کلی ثبت محاسبات و درآمدها یکی از نیازهای اساسی اقتصاد کشور بود که در دفاتر دولتی ثبت می‌شد. این محاسبات از ابتدای قرن دوم هجری به سبک دفاتر ایرانیان در دوره ساسانی، اما با ارقام حساب عددی عربی با استفاده از خط سیاق ایجاد و ادامه یافت. کتاب تاریخ وصاف در اوایل قرن هشتم هجری، خراج کشورهای اسلامی در زمان خلافت هارون الرشید، پنجمین خلیفه عباسی را با همان اعداد رمزی (اعداد سیاق) در جلد چهارم کتاب خود به عنوان خراج کشورها ثبت کرده است.
پیشرفت‌های اخیر در فناوری اطلاعات و مالی توجه را بر ایده‌های استراتژی کسب‌وکار جهانی و اتحادها متمرکز کرده است. درک شیوه‌های تجاری یک کشور خاص توسط کشورهای دیگر، می‌تواند تفاوت بین یک نتیجه موفق و شکست خورده را تعیین کند. بخش اساسی این درک این است که تعیین کنیم که چگونه واحدهای تجاری یک کشور معاملات اقتصادی خود را اندازه گیری، خلاصه و در نهایت به ذینفعان گزارش می‌دهند. امید است که رسم الخط باستانی سیاق همانند دیگر شیوه‌های حسابداری نسل به نسل در کشورمان حفظ شود.
نرم افزار ERP سیاق
